Priča gde počinje grad najčešće je deo mita. A mit je prapočetak svega, osnov civilizacijskog. Kako nastaje grad? Gde se on začinje, u kom civilizacijskom trenutku razvoja društva on na sebe preuzima funkciju grada i po čemu se razlikuje od naseobina nižeg reda? Zašto nastaje na rekama i u udolinama i zašto traje kroz vreme. Šta ga uslovljava i šta sam, kao amalgam stvari, dešavanja i uticaja anticipira. Da li je grad zapravo najznačajniji generator i najsloženija ljudska tvorevina, imajući u vidu da u sebi obuhvata društveno i socijalno, u isto vreme potpomognut tehničkim i ekonomskim aspektima razvoja. Da li je zapravo GRAD ta košnica ljudske zajednice i njenih međuuticaja sa drugim oblicima života koje vrlo često i devastira ali ih i unapređuje.
Danas slobodno sebi možemo postaviti direktno pitanje o samoj suštini grada. Možemo pitati za njegovu definiciju i definisati njegovu disperzivnost i formu u složenim uslovima globalne ekonomije i procesa koji utiču na njegovo formiranje ali i razgradnju. Postavljamo pitanje čemu grad teži i koji su to generatori koji zapravo definišu njegove KONTURE. Da li se radi i danas, samo i isključivo o njegovoj poziciji, u prošlosti često istorijski uslovljenoj, ili su uticajni elementi daleko suptilniji i u ravnima političkog poretka i izvorima kapitala u okviru kojih proces GLOBALIZACIJE igra tako važnu ulogu. I na kraju krajeva, o kojim FORMAMA grada danas govorimo i kako formu suprotstavljamo potrebama u okvirima takvih urbanih obrazaca. Koliko i kako takvi obrasci međusobno KOMUNICIRAJU u ravnima uticaja ili u okvirima interesnih zona. Da li je moderno društvo, u ovakvoj razmeni informaciju, u okviru kojih su sekunde zamenile dane, spremno za razmenu konkretnih iskustava i u drugačijim FORMAMA, van čistog informacijskog klupka. Koliko je grad danas deo INFORMATIČKOG iskustva koje percepiramo u fragmentima, kao isečke presečnog trenutka SADA?
Klasifikovan kao vodeni put od internacionalnog značaja, Dunav nastaje u gradu Donauešingen (Donaueschingen) na ušću reka Brigah i Breg (Brigach i Breg). Na svom putu do ušća u Crno more, Dunav prelazi 2872km i time predstavlja drugu reku po dužini u Evropi, odmah posle Volge. I dok je u doba Rimske imperije predstavljao granični pojas, neku vrstu zone razdvajanja između evropskih plemena, danas vezuje deset zemalja Evrope otvarajući im jedinstvenu perspektivu za međusobnu saradnju. Gradovi koji nastaju duž njegovog toka predstavljaju neke od najstarijih evropskih naseobina i u zavisnosti od pozicije i profliacije reke razvijaju se duž njegovog toka. Specifičnost gradskih obrazaca duž toka Dunava uslovljena je u velikoj meri i istorijskim dešavanjima kao i kretanjima stanovništva preko evropskog kontinenta i vezama koje se ostvaruju među narodima i državama. Grad na Dunavu i Dunav u gradu, deo su svakodnevice i života stanovnika tih gradova od njihovog nastanka a pozicija Dunava u odnosu na grad bitan deo priče o gradu i života o gradu.
I na početku III Milenijuma, baš kao i početkom XX veka, Beograd se suočava sa velikim urbanističkim pitanjima. Nastao kao grad na sudaru aluvijalnih ravni, na uzvisini tačno iznad pozicije gde se reka Sava uliva u Dunav zbog svoje pozicije predstavlja, sa jedne strane „kapiju Balkana“ a sa druge strane „vrata Centralne Evrope“ sa kojom je povezan preko najznačajnijeg evropskog vodotoka. I dok je kompletna istorija razvoja Beograda od njegovog nastanka do prve polovine XX veka bila uslovljena snažnim istorijskim uticajima, dotle se beogradski urbaniyam borio da savlada svoje prirodne prepreke kojima je bio odvojen od ostatka Austrougarske monarhije – Save i Dunava. I čini se kao da se čitava doktrina beogradskog urbanizma zasniva na tim problemima ali zapravo ona nastaje prvenstveno kao reakcija na poziciju centralne gradske zone i formiranje prodora prema Savi kroz projekte arhitekte Nikole Dobrovića za uređenje Terazijske terase. Nikola Dobrović je u postavci za konkursno rešenje Terazijskog platoa iz 1929. godine uočio prirodnu vezu i naglasio pravac Terazije-Savski amfiteatar koji je smešten svega nekoliko stotina metara od ušća Save u Dunav. Kosta Strajnić u letopisu Matice Srpske iz 1929. godine navodi da je „u ovom projektu progovorila umetnička ličnost arhitekte Nikole Dobrovića, koji u jugoslovenskoj arhitekturi započinje epohu, dovodeći nas u direktnu vezu sa stvaralačkim naporima današnje i sutrašnje Evrope“(1). I iako je prvi objekat koji je de-facto povezao dve beogradske obale bio železnički most sagrađen nakon odluke sa Berlinskog kongresa, tek je izgradnja mosta Kralja Aleksandra I i njegovo puštanje u saobraćaj 1934. godine bio prvi gest „iniciranja grada“ na levoj obali Save a nadomak ušća Save u Dunav. Obe ove ideje, od kojih je ideja mosta realizovana u celosti, imaju kvalitet afirmacije grada na drugoj obali, prema kojoj je poprečni profil reke manji ali sama tipologija tla slična dunavskim obalama. Dobrovićeva ideja ipak je otvorila značajnu temu beogradskog urbanizma, Terazijski prodor (2) i aktiviranje onog dela prostora koji se nekada nazivao „naselje u šancu“. Most Kralja Aleksandra otvara prostor za razvoj Starog sajmišta koje predstavlja signal za početak izgradnje leve obale Save. Pored privrednog značaja koje je sajmište imalo, ono je predstavljalo i ostvarenu prostorno kompozicionu celinu koja se izdvajala i isticala svojim izgledom i uređenjem u odnosu na ostale delove Beograda.(3) Koliko je ideja proširenja Beograda bila bitna u razmatranju daljih faza razvoja grada, sa početka XX veka, najbolje govori izrada Generalnog Plana Beograda iz 1923. godine koji se direktno naslanja na novu društveno političku poziciju Beograda nakon I svetskog rata, kao administrativnog i kulturnog centra, glavnog grada Jugoslavije. U njega su inkorporirane ideje i obrisi međunarodnog konkursa za proširenje Beograda čiji su rezultati objavljeni u časopisu „die Städtebau“ 1922/23. godine pod naslovom „Singidunum Novisima“ koji su izradili Ervin Brock, Rudolf Perco i Erwin Ilz(4). Ovi modeli podsećali su na Ziteovo „Umetničko oblikovanje gradova“ objavljeno 1889. Godine u Beču koje je rasprodato odmah po objavljivanju i podvlačili temu koju Zite definiše govoreći o izgradnji gradova koja „ne bi smela biti samo stvar tehnike, nego bi morala biti i stvar umetnosti u najpotpunijem i najvišem smislu“.
Opet, veliki planovi oko realizacije Savskog amfiteatra nisu ostvareni kroz XX vek ali se ideja stvaranja novog grada na drugoj, levoj obali Save i desnoj Dunava, realizuje u potpunosti kroz projekat Novog Beograda i konačno spajanje sa Zemunom a početkom XXI veka aktuelizuju se nove ideje beogradskog urbanizma kroz projekte za Dunavski amfitetar i zone uređenja – Ade Huje, Luke Beograd i leve obale Dunava u području naselja Kotež kroz projekat „Čaplja“. Odnosi ove dve obale, Savske i Dunavske, kroz svojevrsnu psihološku transverzalu, vezuju i dva koncepta grada – područije naselja na „četiri ćoška“ Dorćola (tur. Dort Jola –) koji izlazi na Dunav i Savskog amfiteatra koji se završava u zoni ušća Save u Dunav.
U ostalim evropskim gradovima pozicija Dunava igra značajnu ulogu u formiranju gradskih centara ali i naznačavanju pojedinačnih objekata. Praveći presek kroz modernu arhitekturu pre svega, imajući u vidu razvoj fortifikacija u srednjem veku koje su ostale „čvrsto jezgro“ novih, starih gradova, Dunav se tretira ne samo kao gradotvorni element već mu se posvećuje posebna pažnja. Regenburgška Valhala (Walhalle) (1830-1842) Lea von Klencea (Leo von Klenze) koji je studirao pod uticajem Fridriha Gilija (Fridrich Gilly) u Berlinu i kasnije radio kao saradnik kod Persijea i Fontena (Percier i Fountain) u Parizu, predstavljala je rekonstrukciju Atinskog Partenona, Teutonski hram, kuću slave podignutu u čast poznatih ličnosti u dugoj Nemačkoj istoriji u duhu neoklasicističke arhitekture. Valhala se nalazi odmah iznad Dunava otvarajući tako vizuru prema reci ali je hram saglediv u celini sa reke postajući tako neka vrsta moderne fortifikacije koja pozicijom u odnosu na reku pripada srednjevekovnom postamentu a arhitektoničnošću modernoj arhitekturi XIX veka. Postavka objekata ovakvog značaja, u kontekst Dunava predstavlja bitan pokazatelj značenja reke ne samo u urbanističkom već i arhitektonskom kontekstu i najbolji je pokazatelj značaja koji ona ima na oblikovanje gradova i njihove arhitekture. Umetnički muzej Lentos (5) u austrijskom gradu Lincu, projektovan od strane ciriškog arhitektonskog studija Weber & Hofer (2003.) najbolji je pokazatelj takvog odnosa forme prema reci i značaja koji arhitektura ima u oblikovanju slike grada. Čista i koherentna struktura objekta, koja se proteže 130 metara uz Dunav i koja ne zatvara u potpunosti pogled prema reci, izborom materijala i strukturom, postaje novi znak grada okrećući se ka Dunavu i u potpunosti podređujući svoju teksturu reci. Muzej Lentos uveče menja boje i čitava prizmatična struktura korespondira sa rekom u kojoj se ogleda u svojim svetlosnim transformacijama. Pozicija Muzeja Savremene umetnosti na ušću Save u Dunav u Beogradu, arhitekata Ivana Antića i Ivanke Raspopović (1965.), baš kao i njegova forma, podvlače zajedničku ideju senzibiliteta i odnosa prema rekama kao i potrebu da se značajanom objektu kulture da istaknuta gradska pozicija.
Najveći grad na Dunavskom putu ka crnomorskom slivu Beč, svoju urbanističku doktrinu razvija kroz nekoliko faza ali bitno je pomenuti veliku rekonstrukciju koju je sproveo tokom XIX veka i koja je definisala u potpunosti njegove „prstenove“. Takva obimna rekonstrukcija gradskog jezgra i njegovo rekomponovanje, pored Pariza i Barselone čini najveću rekonstrukciju XIX veka. Ona je otvorila i mnoga pitanja koja Beč i dan danas rešava postavljajući sebi nove ciljeve u okvirima razvojnih mogućnosti. Jedan od takvih ciljeva svakako je i luka kao i prateći sadržaji koji u slučaju Beča, koji je smešten otprilike na polovini puta ka Crnom moru, otvaraju orgomnu ekonomsku perspektivu.(6) Pored toga gradska uprava grada Beča, koja ima značajna finansijska sredstva, i dalje razvija temu moderne arhitekture najvišeg standarda, aktivirajući javne prostore ali brine i o konturi grada na obalama Dunava gde se gradi „Donau City“ – DC kule Dominik Perola (Dominique Perrault – DC Towers) dajući gradu novu vrstu urbanog kvaliteta. Milenijumske kule Gustava Paihla i Borisa Podreke (Gustav Peichl and Boris Podrecca), treći objekat po visini u Austriji, stavljaju tačku na temu markacije Bečke konture objedinjujući u jednom objektu multifunkcionalnost kroz sadržaje. Neki od futurističkih planova Beograda imaju za temu visoke objekte koji izranjaju iz gradskog jezgra praveći kulise za grad koji se nalazi ispod njih. Beograd u budućnost, u očima arhitekte Slobodana Maldinija ima kvalitet više, on koristi postojeće strukture mostova Beograda i dodaje im nove funkcije utičući na formu grada, u nekonvencionalnom pristupu temi, podižući ga ka oblacima. Tamo gde se prvi grad i formirao – u mašti.
I priča o gradu nije samo priča o urbanizmu i urbanističkoj tehnici. Treba imati u vidu i ono o čemu Vitgenštajn (Ludwig Wittgenstein) govori - „glorifikaciji arhitekture“ ali nje ne može biti tamo gde nema šta da se glorifikuje! (7). Primeri sa kraja XX veka u uređenju obale Dunava, posebno projekat EUROVEA u Bratislavi, Kiaran Feri arhitekata iz Dablina, (Ciaran Ferri architects) govore o snovima koje je moguće ostvariti kada je u pitanju grado-graditeljstvo. Jedna ideja koja je rođena početkom osamdesetih godina XX veka prerasta u realnost u trenutku kada su se za to stvorili uslovi. EUROVEA predstavlja najsofisticiraniji projekat u priobalnoj zoni Dunava u području Centralne Evrope koji je planiran u veoma osetljivoj, zaštićenoj gradskoj zoni. Projekat predviđa izgradnju multifunkcionalnog centra sa pratećim sadržajima koji bi povezivali novu gradsku zonu sa starim delom grada nesmetano i ostvarivali nove sadržaje u priobalnoj zoni Dunava. Plan predviđa razvoj centra na oko 210.000m2 uz menjanje kompletne konture grada uz obalu. (8)
U okviru ideja za razvoj Novog Beograda sa kraja XX veka, otprilike u isto vreme kada se u Bratislavi samo razmišljalo o projektu preuređenja priobalja, 1985. godine, raspisan je međunarodni konkurs koji je nosio naziv „Budućnost Novog Beograda“. Predsednik ocenjivačkog suda, arhitekta Bogdan Bogdanović tada se osvrnuo na konkurs iz 1922. godine i podvukao njegov značaj u okviru koga je „Beograd sebe tada prvi put mogao da zamisli evropski grad, daleko iznad okvira male balkanske seljačke prestonice...“(9). Prvonagrađeni rad pod brojem 20/31694 na tom konkursu potpisao je tim Jaroslav Kachlik, Radomir Kachlik, Juraj Koben, Jaroslav Prager, Peter Vavrica sa saradnicima i skoro svi iz Bratislave! Zaključak žirija je da je konkurs u potpunosti uspeo i da „upućuje da se sa mnogo metodičnosti dalje razmišlja o redosledima budućih događanja na područiju Novog Beograda...“
Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU) 1991. sa grupom autora, nekoliko godina nakon medjunarodnog konkursa iz 1985. godine objavljuje studiju radova koji nose anketni karakter a otvaraju pitanje i kontekst same reke Save na poziciji savskog amfitetara. Razmatraju se modelske opcije „Varoši na vodi“, Ekološki pristup lokaciji“, razrađuje se „Futuristička vizija“, formiranje „Savsjkog bulevara“, formiranje „Sava city-ja“, neke vrste beogradskog down town-a. Ideja je bila provera modela ali i mogućnost oformljivanja prostora novog i drugačijeg senzibiliteta u okvirima postojeće gradske matrice. U okviru takvih modela, najznačajniji doprinos daje prof. Miloš R. Perović sa timom u okviru Urbanističkog Zavoda Beograda (10) kroz simulacije prostora i mogućnosti transponovanja urbanih obrazaca unutar raznorodnih matrica. U okviru pokušaja da se ideja beogradskih obala aktuelizuje, a u vreme ratova na području bivše Jugoslavije u periodu između 1996-97 godine raspisan je i međunarodni konkurs EUROPOLIS koji osim pompezne najave, nije imao odjeka i rezultata već je više predstavljao pokušaj aktiviranja jedne teme u vremenima kada su država i društvo bili u ozbiljnoj krizi. Tako, na žalost, grad postaje i poprište drugačijih uticaja i vraća nas na realnost da arhitektura jeste „Politika Ultra“ kako to navodi prof. Branislav Milenković u istoimenoj knjizi.
2010. godine Grad Beograd raspisao je međunarodni konkurs za Beton halu u Beogradu koja se nalazi na poziciji ušća Save u Dunav. Prvu nagradu podelili su arhitektonski studio iz Beograda ARCVS i Tokijski arhitekta Sou Fujimoto sa svojim timom. Ideja je bila aktiviranje atraktivnog gradskog prostora koji je trenutno zauzet industrijskim objektima i njegovo vezivanje sa gornjom gradskom zonom – Kalemegdanskom tvrđavom. Fujimotov „oblak“ spiralno rešava vezu sa gradom i svojom amblematičnošću odudara od ostalih rešenja. Ta zakovitlana struktura koja sadrži u sebi kafee, restorane, izložbene prostore i spiralnu pešačku vezu sa kalemegdanskom tvrđavom, nastavak je Fujimotove filozofske postavke „primitivne arhitekture“ koja u sebi sadrži model prirodnog rasta.
Dijagonalno postavljeno od pozicije Beton hale, drugi londonski arhitektonski studio, Zaha Hadid architects, radi projekat na poziciji nekadašnje fabrike tekstila BEKO, u delu grada koji se zove Dorćol. On u sebi sadrži stambene, javne prostore, prodajne prostore, veliku kongresnu salu, butik hotel na ukupno 94.000m2. U skladu sa fluidnim formama arhitekture Zahe Hadid svi ovi prostori su spojeni u jedinstvenu celinu pokrećući prostor donjeg dela grada. Investitor ovog projekta je Grčka kompanija Lamda Development koja je 2007. godine kupila postojeći Beko kompleks.
Iskustvo Danijela Libeskinda na međunarodnim projektima i projektima revitalizacije industrijskog priobalja kvalifikovalo ga je da izradi master plan „Grad na vodi“ koji bi Beograd smestio u liniju značajnih Evropskih centara sa prepoznatljivim identitetom i konturom grada na Dunavskoj obali. Projekat je predviđao kompletu zamenu infrastrukture ali i zaštitu starih industrijskih objekata odgovarajučeg boniteta. U skladu sa razvojem centara drugih evropskih i svetskih gradova, došlo se na ideju da se prostor sadašnje luke Beograd aktivira i preuredi u moderan centar metropole. Projekat razmatra temu obale, ulice, trga, velikog javnog parka, sa značajnim markerom u vidu tornja visine oko 250 metara koji bi korespondirao sa ostatkom grada i predstavljao marker lokacije.
Možda i najznačajnije razmatranje razvojnih mogućnosti Dunavskog amfiteatra predstavlja i prostorno programska provera područija Ade Huje, koji predstavlja neku vrstu antipoda Savskom amfiteatru i koja se nalazi nedaleko od Luke Beograd.Kroz učeće timova Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, Društva urbanista Beograda, Društva arhitekata Beograda, kluba arhitekata i Akademije arhitekture. Razmatrana su programska rešenja, u skladu sa uslovima i ciljevima budućeg razvoja. Svi radovi sa velikom pažnjom prilaze oblikovanju ovog prostora sa velikim potencijalom u budućm razvoju grada otvarajući niz pitanja ali i dajući smernice za buduće planove za dato područije. (11)
Potencijalno, za razvoj Beograda na drugoj strani obale, Plan generalnog uređenja do 2021. godine predviđa formiranje novog ostrva koje bi se razvila na oko 585 hektara uz potpuno očuvanje prirodnog okruženja. Projekat bi obuhvatao deo zone između Pančevačkog mosta i novog – „Kineskog mosta“. Obuhvatao bi razvoj sportsko-rekreativnih zona koje bi bile u funkciji tokom cele godine. Tim iz Gradskog instituta za planiranje i izgradnju nekoliko godina razrađuje projekat „Čaplja“ u saradnji sa planerima iz Firence u Italiji. Projekat Čaplja je verovatno najsuptilniji i najzahtevniji gradski projekat u Beogradu koji će uključivati najveći broj stručnjaka u okviru realizacije samog projekta.
Nije li grad „živi organizam“(12) kako ga posmatra F.L. Rajt (Frank Lloyd Wright)? Nije li, sa druge strane posmatrana „delirična tvorevina“ kakvom je sagledava Rem Koolhas: „Menhetn je arena terminalnog stanja Zapadne civilizacije“ (13) – da li to želimo za „Balkanski Menhetn“ kako poneki nazivaju projekat Savskog amfiteatra i jedno od mogućih rešenja? Da li nam je u Beogradu potreban još jedan Menhetn ili treba da se zadržimo na suštinskim vrednostima koje on u sebi nosi; „lepoj mešavini civilizacija, nečemu stvarno jedinstvenom“(14) i tako zadržimo okvir koji je vreme gradilo za jedan grad.
LITERATURA:
(1) Kosta Strajnić, „Za savremenu arhitekturu“, Letopis matice srpske, 1929. knj. 391. sv.3 str.402
(2) Kosta Karamata i Borivoj Anđelković: „Terazijska terasa i terazijski prostor – o jednoj neostvarenoj ideji, Arhitektura – urbanizam, br. 21/1963, str.43
(3) Branko Maksimović: „Ideje i stvarnost urbanizma Beograda1830-1941“, str. 55, Beograd 1983.
(4) Ibid. Str. 45. I Projekti za Generalni urbanistički plan Beograda iz 1923. Godine
(5) www.weber-hofer.ch
(6) www.tinavienna.at
(7) Srđan Gavrilović:„Savski amfiteatar – od ideje do realizacije“, Beograd 2009.
(8) www.cfarchitects.ie
(9) Arhitektura Urbanizam: „Međunarodni konkurs za unapređenje urbane strukture Novog Beograda“, Vanredni broj, str.3-4, Beograd
(10) Miloš R. Perović, Iskustva prošlosti, str. 89-146
(11) Info – Urbanistički Zavod Beograda: „Dunavski amfiteatar“, str. 3-19, Beograd 2006
(12) Frank Lloyd Wright: „The living city“, Horizon press 1958.
(13) Rem Koolhas: „Delirious New York“, Thames and Hudson, 1978.
(14) Sou Fujimoto – Intervju za EGO Magazin, 03.12.2012.
